Zgodnie z procedurą prawa cywilnego nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, a osoba wezwana do sądu ma obowiązek złożenia zeznań. Ustawodawca jednak wprowadził kilka wyjątków od powyższej reguły. Zgodnie z art. 261 § 1 k.p.c. prawo odmowy składania zeznań przysługuje małżonkom stron, ich wstępnym, zstępnym i rodzeństwu oraz powinowatym w tej samej linii lub stopniu, jak również osobom pozostającym ze stronami w stosunku przysposobienia. Co jednak ważne prawo odmowy zeznań trwa nadal po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia.
Oznacza to, że wyżej wymieniony krąg osób może odmówić składania zeznań. Aby skorzystać z tego uprawnienia należy złożyć stosowne oświadczenie o skorzystaniu z prawa do odmowy zeznań. Oświadczenie takie może być złożone zarówno na piśmie, jak i ustnie do protokołu, jednak najpóźniej w trakcie składania zeznań. Jest szczególnie ważne z tego względu, że złożone zeznania nie mogą być uznane za niebyłe, jeżeli świadek został prawidłowo pouczony o treści art. 261 k.p.c. (Manowska Małgorzata (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Art. 1-505(38), wyd. III).
Należy jednakże mieć na uwadze, że zgodnie z art. 261 § 1 k.p.c. in fine odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód. Wyjątek przewiduje również art. 662 k.p.c., zgodnie z którym świadkowie testamentu ustnego nie mogą odmówić zeznań ani odpowiedzi na pytanie.
Od prawa do odmowy składania zeznań należy odróżnić prawo odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania. Zgodnie z art. 261 § 2 k.p.c. świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w paragrafie poprzedzającym (patrz: akapit 1.) na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową. Co ważne jako osoby bliskie należy kwalifikować jedynie osoby wymienione w ww. przepisie, a nie osoby pozostające w faktycznym pożyciu.
Jak podnosi się w doktrynie, odmawiając udzielenia odpowiedzi na pytanie, świadek powinien wskazać na przyczynę odmowy tak, by sąd mógł zweryfikować, czy istnieje realna możliwość narażenia jego lub jego bliskich na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową. (Manowska Małgorzata (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Art. 1-505(38), wyd. III).
Prawo odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania przysługuje również w sytuacji, gdy zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Do takiej zobowiązani są między innymi lekarze, radcowie prawni, adwokaci czy doradcy podatkowi. Także duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.
Biorąc pod uwagę powyższe, uznać należy, że nasz system prawa przewiduje wyjątki od obowiązku składania zeznań – w omawianym wypadku w sprawach cywilnych. Co jednak kluczowe – jak podkreślił Sąd Najwyższy – odmowa nie może zostać negatywnie zakwalifikowana przez sąd, gdyż motywy skłaniające osobę bliską do odmowy zeznań mogą być różne, skorzystanie zaś z takiego prawa wyłącza posiadane przez nią wiadomości z materiału dowodowego sprawy, ale w żadnym razie nie uprawnia do wyciągania wniosków niekorzystnych dla strony, na której żądanie świadek został powołany (wyrok SN z dnia 26.10.1971 r. sygn. akt I CR 446/71).
